Een tweede hervorming?

Tom-Eric Krijger is in maart gepromoveerd op een kloek boekwerk over de vroege geschiedenis van de Nederlandse Protestantenbond (NPB). Krijger velt een hard oordeel over de eerste jaren van de ‘modernen’, zoals de vrijzinnigen zich aanvankelijk noemden. Alle mooie plannen over een ‘tweede hervorming’ waren gedoemd te mislukken.

“Het doel van de afdeling is overeenkomstig het streven van de bond (nl. de Nederlandse Protestantenbond), de vrije ontwikkeling van het godsdienstig leven te bevorderen, zo binnen de kring der kerkgenootschappen, als op ieder ander gebied.”

Deze nu wat plechtstatig aandoende woorden vormen het eerste artikel van het reglement van onze Hardinxveldse afdeling, kort na de oprichting in 1890. Het toenmalig bestuur wilde die ‘vrije ontwikkeling van het godsdienstig leven’ bereiken met lezingen, godsdienstonderwijs en godsdienstoefeningen.

Tweede hervorming
De woorden van het reglement zijn overgenomen van de statuten van het landelijk bestuur van de NPB. Dat had zich in 1870 ten doel gesteld om een heuse hervorming op gang te brengen, precies zoals ooit Luther en Calvijn dat hadden gedaan. Hun pogingen om het christendom terug te brengen tot de oorsprong waren gestrand, zo meenden de oprichters, En dus wilden de modernen, zoals de vrijzinnigen zich aanvankelijk noemden, een nieuwe poging wagen door een tweede reformatie na te streven die het christendom weer bij de tijd moest brengen en het volk moest verheffen.

Mislukking
Tom-Eric Krijger heeft een (Engelstalig) proefschrift geschreven waarop hij afgelopen maart is gepromoveerd in Groningen. In zijn studie onderzoekt hij wat er in de NPB is gebeurd met dat streven naar hervorming. Zijn conclusie is hard: het was gedoemd om te mislukken. Hoe kwam dat?

Krijger schrijft dat de modernen zichzelf zagen als voorhoede van het vrije denken, als het ware als een geestelijke elite. En vrije denkers zijn – niet verwonderlijk – het zelden met elkaar eens. De NPB was van meet af aan zo verdeeld dat er weinig van de grond kwam, concludeert Krijger.

Zo was er een groep modernen die probeerde om nieuwe vormen te vinden voor godsdienstigheid buiten de kerk. Zij wilden van de NPB een alternatief voor de kerk maken. Maar voor de meeste vrijzinnigen was dat toch een brug te ver. Ze wilden geen tegenkerk, maar zochten juist aansluiting bij andere kerken, zoals de doopsgezinden en remonstranten, of stichten zelf kerkelijke geloofsgemeenschappen, compleet met doop en avondmaal, waardoor de NPB gewoon een kerk naast andere kerken werd.

Geen aansluiting
Maar Krijger ziet naast de verdeeldheid nog een reden waarom het streven naar een tweede hervorming faalde. De modernen misten de aansluiting bij zowel de arbeiders als bij de intellectuelen. Arbeiders vonden dat de NPB zich te weinig voor hun zaak inzette. Er werd weliswaar gesproken over sociale misstanden, maar de bond ging niet de barricaden op. En intellectuelen meenden dat geloof en wetenschap elkaar uitsloten. Ook stoorden ze zich aan het morele vingertje waarmee modernen konden wijzen.

Beweging in de marge
Krijger schrijft dat van de hooggestemde idealen van de oprichters van de NPB al met al weinig terecht is gekomen. De Protestantenbond werd geen alternatief voor de kerk, maar een kerkje naast de kerken. De modernen wilden nieuwe rituelen invoeren, in plaats van kerkelijke gebruiken, maar dat is nooit gelukt. Ook probeerde de voorhoede van vrije denkers de maatschappij te verheffen, maar ze misten aansluiting. En dus bleven de modernen een beweging in de marge.

Feest van herkenning
Is het boek van Krijger daarmee een somber verhaal? Ik heb het veeleer ervaren als een feest van herkenning. Veel discussies die we nu binnen Vrijzinnigen Nederland voeren, hebben we tussen 1870 en 1940 ook al eens gehad. Moeten we meer van ons laten horen in de samenleving? Zijn we nu een soort kerk of juist niet? Hoe doen we recht aan de grote verschillen binnen Vrijzinnigen Nederland? Hebben we eigenlijk wel een landelijk bestuur nodig? Hoe kunnen we buitenkerkelijke religiositeit vorm geven? Spreken we ons als Vrijzinnigen Nederland niet te weinig uit tegen maatschappelijke misstanden? In 2020 vieren we ons 150-jarig jubileum. Er is in die tijd veel veranderd, maar veel oude vragen zijn gebleven. Vrijzinnig-zijn is nog steeds een zoektocht. Krijger schreef een leerzaam boek.

Aries van Meeteren

Tom-Erik Krijger, ‘A second reformation? Liberal protestantism in Dutch religious social and political life, 1870-1940’ (uitgave in eigen beheer)

Tags: , ,

Related posts

Comments are currently closed.

Top