‘Leven dat leven wil’ – pleidooi voor ‘medeschepselijkheid’

In september 1915 vaart arts, theoloog en filosoof Albert Schweitzer op de Ogowe-rivier in het huidige Gabon naar een zieke vrouw van een zendeling. Op zijn voorhoofd staat een zware rimpel. De situatie in Europa, waar dan al een jaar een wereldoorlog woedt, laat hem niet los. Het lijkt wel alsof alles waar de mensheid ooit voor stond van zijn ankers is geslagen. Alsof er geen moreel kompas meer bestaat. Schweitzer breekt al een tijdje zijn hoofd over een nieuwe ethiek die weer houvast zou kunnen bieden, maar er schiet hem maar niks bruikbaars te binnen. Hij is er moe van. Dan noteert hij:

“Op de avond van de derde dag, toen we ons bij zonsondergang in de nabijheid van het dorpje Igendja bevonden, voeren we langs een eiland. Op een zandbank, te linker zijde, bewogen zich vier nijlpaarden met hun jongen voort, in dezelfde richting als die waarin wij voeren. Toen viel mij, midden in die grote vermoeidheid en moedeloosheid, plotseling de uitdrukking ‘eerbied voor het leven’ te binnen, die ik voor zover ik weet nooit eerder gehoord of gelezen had. Ik begreep dat ze de oplossing van het probleem dat me kwelde, in zich droeg. Het werd me duidelijk dat een ethiek die alleen met onze relatie tot andere mensen bezig is, onvolledig is en daarom geen volledige energie ontwikkelen kan.”

Albert Schweitzer, Gesammelte Werke in fünf Bänden, Band 5, p. 179-180

Daar op de rivier, te midden van nijlpaarden en krokodillen, in de tropische hitte, komt Schweitzer tot een doorbraak in zijn denken. Ethiek, zo beseft hij, is ten diepste ‘eerbied voor het leven’. En bij Schweitzer is dat dan ook meteen alle leven. Eerbied voor het leven betekent voor hem ‘de opheffing van het vreemd zijn tussen ons en andere wezens.’ Of, mooier gezegd: ‘Ik ben leven dat leven wil, te midden van leven dat leven wil.’ En dat mag je een voor die tijd grensverleggend inzicht noemen.

Nu heeft het adagium ‘eerbied voor het leven’, in de brede betekenis van Schweitzer, binnen de ethiek nauwelijks school gemaakt. En dat is jammer, menen de theologen Johan Goud en Frank Bosman. Zij denken dat Schweitzers inzicht in onze tijd nodiger is dan ooit. We zouden het door de coronacrisis bijna vergeten, maar we zitten ook nog met een ecologische crisis. En met het oog daarop is het goed om de plaats van de mens in de wereld opnieuw te doordenken. Dat is ook wat de bundel ‘Leven dat leven wil’ beoogt. Of, liever: de auteurs maken daar een voorzichtig beginnetje mee.

In het boekje vinden we de bijdragen van twaalf hoofdzakelijk theologen en filosofen die in april 2019 deelnamen aan een symposium. En zoals dat gaat met zulke bijeenkomsten: ze geven stof tot nadenken, maar bieden zelden volledig uitgewerkte ideeën. Ook zijn de bijdragen nogal uiteenlopend qua onderwerp en invulling. Zo staat er voor de liefhebbers ook een artikel in over de vogelgeluiden in het werk van de componist Messiaen, of de rol van de hond en de vogel in het werk van de Japanse schrijver Shūsaku Endō.

Vergaande consequenties

Toch, ondanks alle voorlopigheid van de artikelen, is naar mijn idee ‘Leven dat leven wil’ een belangrijk boek. Tot nu toe heeft ons Westerse denken zich vooral bezig gehouden met ons eigen menselijk bestaan. We hebben onszelf tot middelpunt verheven en zien andere levensvormen vooral als dingen die we kunnen gebruiken. Dat heeft geleid tot uitwassen als de bio-industrie en, door de uitstoot van allerlei schadelijke stoffen, een gevaarlijke versnelling in de opwarming van de aarde. Alleen al die vergaande aantasting van onze leefomgeving dwingt ons ertoe om na te denken over de manier waarop we met onze aarde omgaan en, meer in het bijzonder, wat onze relatie is met ander leven dat leven wil.

Religieus humanist Hans Alma opent de bundel. Ze pleit in navolging van Schweitzer voor meer compassie met het ons omringende leven, waarmee we veel nauwer verbonden zijn dan we wel denken. Ze stelt voor om ‘niet-menselijke’ dieren waarmee we onze wereld delen te zien als ‘ander’ met wie we partnerschappen kunnen aangaan waar we niet alleen als mensen beter van worden, maar waardoor ook de dieren tot bloei komen. Dat vraagt volgens Alma om een ecologisch humanisme dat ‘ja’ zegt tegen dat wat leven bevordert.

Afbeelding: Pixabay

Filosoof Eva Meijer houdt het woord ‘dier’ tegen het licht. Het is een woord dat volgens haar niet alleen een valse tegenstelling creëert tussen mensen en andere dieren, maar ook benadrukt dat de mens de standaard is. Alles wat geen mens is, is ‘dier’ en daardoor minder belangrijk. Maar mensen zijn ook dieren, zegt Meijer. Speciale dieren weliswaar, maar, zo onderstreept ze, alle dieren zijn speciaal. Meijer schrijft: “We delen met andere dieren dat we lichamen hebben, groeien, dromen, dat we anderen liefhebben, en degenen die we liefhebben kunnen verliezen. We zijn afhankelijk van de wereld die ons draagt, en soms van de anderen die ons dragen, we zijn allemaal kwetsbaar.”

Maar mensen hebben toch een ziel en dieren niet? Dat blijkt vooral een westers idee. Sjamanistische culturen kijken heel anders naar mensen en dieren. Zij gaan er vanuit dat dieren wel degelijk over een ziel beschikken en daarmee met elkaar en de mens kunnen communiceren. Dieren geven boodschappen af die sjamanen kunnen horen en zien als ze in trance zijn. Angela Roothaan en Marc de Kesel voeren dit, los van elkaar, op als voorbeeld van heel andere, meer respectvolle omgang met dieren.

Hoe zit het in het christendom met het denken over de relatie tussen mens en dier? Al aan het begin van de Bijbel staat dat mensen zijn geschapen naar het beeld en de gelijkenis van God. Maar we zijn volgens datzelfde tekstgedeelte evengoed schepsels, zegt theoloog Eva van Urk. Zij pleit ervoor om dieren in de eerste plaats te zien als medeschepsels waar we als mensen een speciale verantwoordelijkheid voor hebben. In haar opvatting zijn we dus geen dier onder de dieren, maar schepsel onder de schepsels.

Johann Wenzel Peter – Adam and Eve in the earthly paradise (Wikipedia)

Moeilijkheden

Bovenstaande is maar een kleine greep uit de bundel. Maar het is genoeg om te zien dat de bijdragen meer vragen oproepen dan ze beantwoorden. Als we zeggen dat we leven zijn dat leven wil, te midden van leven dat leven wil, dan drukt dat enerzijds een besef uit van ingebed zijn – dat een correctie wil zijn op het denken in termen van dieren als minderwaardige gebruiksvoorwerpen – maar we stuiten anderzijds ook op praktische problemen.

Want of we dieren nu als ‘ander’ zien of als medeschepsel, we ontkomen niet aan een vorm van hiërarchie. Zoals Rick Benjamins vaststelt: “Alle leven leeft op kosten van ander leven. De wil om te leven is hopeloos in zichzelf verdeeld doordat het ene bestaan het andere vernietigt en moet vernietigen om zelf te leven.” Het is, zeg ik in eigen woorden, naïef om te proberen de spreekwoordelijke Hof van Eden te laten terugkeren.

Maar ik denk dat Schweitzer dat ook niet bedoelde. Hij schrijft in Aus meinem Leben und Denken: “Ik verheug me over de nieuwe medicamenten tegen de slaapziekte. Ze maken het mogelijk leven, dat vroeger onder grote pijn wegkwijnde, te behouden. Maar iedere keer wanneer ik onder de microscoop de verwekker van deze ziekte voor me zie, kan ik niet anders dan stil staan bij het feit dat ik dit leven moet vernietigen, om dat andere te redden.”

Foto: Wikipedia

Schweitzer lost de spagaat kortom niet op. De auteurs van de bundel evenmin. Misschien moeten we niet terug willen naar het paradijs, maar vooruit bewegen richting bewustwording – om het zien van de problemen die we veroorzaken door alle niet-menselijk leven te zien als gebruiksartikel. Dat vereist wat Hans Bouma (geen deelnemer aan het symposium) een gevoel van ‘medeschepselijkheid’ noemt, een wat gekunsteld woord dat als voordeel heeft dat het voorbij de categorieën ‘mens’ en ‘dier’ gaat en ‘eerbied voor het leven’ vooropstelt. De bundel is een aardige aanzet om daarmee aan de slag te gaan.

Aries van Meeteren

Johan Goud en Frank G. Bosman (redactie), Leven dat leven wil. Over dieren en mensen in filosofie, religie en kunst (Parthenon 2020), 162 p.

Tags: , , ,

Related posts

Comments are currently closed.

Top