Veertig jaar geleden zong Rob de Nijs het lied ‘Alles wat ademt’ naar de tweede plaats van de Nederlandse hitlijsten. Een lied als antwoord op de voortrazende wapenwedloop van destijds. De vernietiging van de aarde dreigde. Indringend spraken de schrijvers van het lied, Belinda Meuldijk en Lennaert Nijgh, de leiders van oost en west aan: “Laat alles wat ademt in vrede bestaan!” Woorden met een voor de goede verstaander onmiskenbare spirituele ondertoon. Ze verwijzen naar Psalm 150, waar ze een metafoor vormen voor heel de schepping. Laat de hele schepping in vrede bestaan.
Ik moet aan die boodschap denken bij het lezen van Ecospiritualiteit, het nieuwste boek van hoogleraar religieus-humanistische zingeving Hans Alma. Ook Alma ziet dat de aarde wordt bedreigd. Niet door kernwapens, maar door onze westerse manier van leven. Anders dan Meuldijk en Nijgh richt Alma zich niet zozeer tot politieke en economische machthebbers, maar tot iedereen. Want wat nodig is om het tij te keren zijn niet zozeer meer regels of slimme technofixes, maar iets fundamentelers. Een andere manier van in de wereld staan, een andere – ruimere – spiritualiteit. Ecospiritualiteit.
Spiritus
Niet langer zou de mens de maat van alle dingen moeten zijn, maar alles wat ademt. Niet voor niets, schrijft Alma, is het woord spiritualiteit afgeleid van het Latijnse woord spiritus. Dat betekent naast ‘geest’ ook ‘adem’. “Spiritualiteit heeft zo te maken met de levensadem die alles doortrekt als bron, inspiratie en motivatie van ons leven” (p. 125). Dat maakt Alma’s ecospiritualiteit letterlijk en figuurlijk heel aards. We blijven met beide benen op de grond. En tegelijk nodigt Alma ons uit om voorbij onze grenzen te reiken.
Jali Närhi, Jari Jussila, Irma Kunnari (HAMK Design)
Dat levert een urgent boek op. Een boek dat rouwt om de gevolgen van het antropocentrisme – denk aan alles wat in naam van de vooruitgang rücksichtslos is vernietigd aan soorten en landschappen, culturen en talen. Maar Alma wil het daar niet bij laten. Ze wil ‘regeneratie’. Hoe? Niet door met nieuwe handvesten, leefregels of ecologische principes te komen. Alma legt niks op. In plaats daarvan zoekt ze in mystieke tradities naar hoe mensen van binnenuit kunnen veranderen. Dat is misschien niet de eenvoudigste weg, maar wel de duurzaamste. Wie zich geraakt weet door onze aarde en al wat erop leeft, die kan haast niet anders dan zijn of haar verantwoordelijkheid nemen, schrijft ze.
(c) Ten Have
‘En toch’ en ‘wat als’
Alma bekent dat ze snel afhaakt bij al te abstracte theologische en mystieke bespiegelingen. Met verwijzingen naar God kan ze niet zoveel. Wat ze ervan overhoudt is dat we kunnen leren luisteren naar een fluisterstem in onszelf die ons uitnodigt het leven te omarmen en in verzet te komen als het leven wordt bedreigd. Maar hoe doen we dat? Alma wil zich oefenen in een houding van ‘en toch’ die ondanks alles open blijft voor het (on)mogelijke. En ze wijst op de ervaring van ‘wat als’:
Met ‘wat als’ duid ik datgene aan wat we niet kunnen kennen en bevatten, maar wel kunnen vermoeden. Er kan iets inbreken in ons bestaan waar we geen idee van hadden en dat zich niet uitputtend laat beschrijven. […] Ik noem het een ervaring van transcendentie, zonder dat ik daarmee verwijs naar een bovennatuurlijke werkelijkheid. Het transcendente beleven we wanneer grenzen overstegen worden: de grenzen van ons veilige, begrijpelijke en hanteerbare bestaan. […] Die kwetsbaarheid aangaan brengt ons in contact met ongekende, onmogelijke mogelijkheden (p. 140).
Een ecospiritaliteit die openstaat voor ‘en toch’ en droomt van ‘wat als’ kan ons de ogen openen voor wat het leven om ons heen nodig heeft. Die kan ons verrassen met al het moois wat er is – al het huiveringwekkende ook – en onze compassie verruimen. Alma vertelt over een overrompelende ontmoeting met een paard dat haar aankijkt en uitnodigt om kennis te komen maken. Ik moet ook denken aan Arita Baaijens die een soortgelijke ontmoeting beschrijft met een bultrug: “Het denken is uitgeschakeld en het besef van tijd is verdwenen. Wat overblijft is een ervaring van zeker weten. De walvis dat ben ik. De zee, dat zijn wij”, noteert ze in haar boek ‘In gesprek met de Noordzee’.
Alma weet ook dat zulke ontmoetingen weliswaar ontregelend kunnen zijn, maar zelden leiden tot een permanent veranderd inzicht. Ecospiritualiteit vraagt onderhoud, een voortgaande oefening in het zien van ‘en toch’ en ‘wat als’, zo leert Alma van de mystieke tradities waar ze uit put. Een oefening in een ruimere blik. Daarbij kunnen ook kunst, poëzie en verhalen van pas komen, zoals het al aangehaalde boek van Baaijens dat wil uitnodigen tot een nieuwe relatie met de Noordzee. En natuurlijk helpt het om de natuur zelf op te zoeken en ons even helemaal los te maken van onze dagelijkse beslommeringen.
ETHU; Hans Alma
Aanmodderen
Redden we hier de aarde mee? Dat is een vraag die blijft hangen nadat ik het boek van Alma heb gelezen. Alma komt niet met een stappenplan voor een gezonde aarde, ook al suggereert de ondertitel van het boek dat wel een beetje: ‘Over de weg naar planetaire gezondheid’. Waar Alma in feite naartoe wil is een meer liefdevolle omgang met de aarde en al wat daarop leeft. Dat is beter voor de planeet en beter voor onszelf. Of dat genoeg is om het tij te keren, valt niet te zeggen. Maar Alma maakt wel duidelijk dat het daar in ieder geval zou moeten beginnen. Met omdenken. Er schiet me een uitspraak van Albert Einstein te binnen: “A new type of thinking is essential if mankind is to survive and move toward higher levels.”
En nee, dat krijgen we niet van de ene op de andere dag voor elkaar. Het is aanmodderen, erkent Alma ook. We zijn nu eenmaal geprogrammeerd om onszelf te zien als kroon op de schepping waarmee we mogen doen wat we willen. Verbeelding helpt bij het komen tot een andere spiritualiteit, een ja zeggen tegen het bestaan in al zijn verschijningsvormen, “een transformatie die maakt dat we anders waarnemen, dat we zin en waarde kunnen zien in wat ons omringt, ook in dat waar we misschien voorheen onverschillig tegenover stonden” (p. 126). Of korter gezegd, in de woorden van het lied van Rob de Nijs: ‘Laat alles wat ademt in vrede bestaan.’ Wat als dat eens zou lukken?
Aries van Meeteren
Hans Alma, Ecospiritualiteit. Over de weg naar planetaire gezondheid (2024), 176 p.